NET-HERITAGE

09-02-2011

Priorytety badawcze wspierające ochronę materialnego dziedzictwa kulturowego wyłonione przez projekt NET-HERITAGE oraz uznane za kluczowe dla Polski przez krajowy panel ekspertów Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Europa posiada bogate zasoby dziedzictwa kultury, które są jednym z najważniejszych elementów tożsamości jednostek, społeczności lokalnych i narodowych. W wymiarze ekonomicznym zasoby dziedzictwa są podstawą przemysłów kultury Europy, w szczególności turystyki kulturalnej. W odpowiedzi na nowe wyzwania stojące przed ochroną dziedzictwa, Komisja Europejska zainicjowała w 2008 roku projekt NET-HERITAGE „Europejska sieć dotycząca programu badań w dziedzinie ochrony materialnego dziedzictwa kultury”. W projekcie NET-HERITAGE bierze udział 15 instytucji z 14 krajów europejskich, a Polskę reprezentuje Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jednym z kluczowych celów projektu było określenie priorytetów badawczych pozwalających na zrównoważone i skoordynowane podejście do ochrony materialnego dziedzictwa kulturowego w krajach Unii. Priorytety te stały się przedmiotem konsultacji we wszystkich krajach uczestniczących w projekcie. Również Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego powołało Krajowy Panel Ekspertów złożony z przedstawicieli najważniejszych środowisk badań i praktycznej ochrony dziedzictwa w Polsce. Panel wziął pod uwagę priorytety wyłonione przez projekt NET-HERITAGE, modyfikując je i uzupełniając o tematy badań szczególnie ważne dla Polski. Ostatecznie przyjęto 12 priorytetów w trzech obszarach badań: „Przemiany” – obszar obejmujący pogłębione zrozumienie mechanizmów starzenia się i niszczenia materiałów i obiektów zabytkowych, „Zapobieganie” - obszar obejmujący działania zapobiegające niszczeniu zasobów dziedzictwa, oraz „Udostępnianie” – obszar obejmujący procedury udostępniania zasobów dziedzictwa społeczeństwu z zachowaniem wymogów bezpieczeństwa i ochrony. Najważniejszym rezultatem wspierania badań w powyższych obszarach będzie szerokie udostępnienie społeczeństwu zasobów polskiego dziedzictwa narodowego przy równoczesnym zapewnieniu ich ochrony przez wykorzystanie opartych na wiedzy narzędzi i strategii, rozwój potencjału badawczego Polski w tej dziedzinie oraz pokonanie istniejących obecnie barier pomiędzy poszczególnymi sektorami ochrony dziedzictwa.

I. Badania nad ochroną dziedzictwa

Europa posiada bogate zasoby dziedzictwa kulturowego, które są jednym z najważniejszych elementów dających poczucie 'zakorzenienia' jednostce, społecznościom lokalnym i narodowym. W czasach narastającej globalizacji i rewolucji technologicznej ludzie potrzebują w swoim otoczeniu obiektów świadczących o lokalnej specyfice historii, tradycji i kultury. W wymiarze ekonomicznym zasoby dziedzictwa są podstawą przemysłów kultury Europy, w szczególności turystyki kulturalnej. Wokół zabytków rozwijają się rynki usług turystycznych, które przyczyniają się do zrównoważonego rozwoju oraz zwiększenia zatrudnienia i zamożności w lokalnych społecznościach. "Ekonomia kultury w Europie" opublikowana przez KEA European Affairs w 2006 roku ocenia, że turystyka kulturalna zapewnia 9 milionów miejsc pracy i generuje roczny dochód w wysokości 335 miliardów euro. Europejski rynek prac związanych z konserwacją i restauracją zabytków przynosi 5 miliardów euro obrotu rocznego. Rynek ten ma znaczący potencjał w stwarzaniu nowych miejsc pracy w małych miejscowościach i na obszarach wiejskich, gdyż umożliwia również zatrudnianie pracowników o podstawowych kwalifikacjach.
Zasoby dziedzictwa są w ogromnej części obiektami fizycznymi – budynkami, dziełami sztuki, książkami czy elementami krajobrazu kulturowego, które podlegają nieustającym zmianom i procesom niszczącym. Ochronę zabytków można zdefiniować jako ostrożne podejście do zarządzania tymi zmianami. Tak zdefiniowana ochrona zabytków jest źródłem wielu fascynujących wyzwań dla nauki i praktyki konserwatorskiej. Europa szczyci się długą tradycją opartej na wiedzy konserwacji dzieł sztuki i kształceniem kadr w tej dziedzinie na poziomie uniwersyteckim. Kraje europejskie były często pionierami w wykorzystaniu nowoczesnych technologii i rozwiązań w obszarze ochrony dziedzictwa i zachowują mocną pozycję w tym obszarze w nauce światowej. Swoją pozycję wykorzystują często w dyplomacji kulturalnej.

II. Rola Komisji Europejskiej we wspieraniu badań nad dziedzictwem

Dużą rolę w udoskonalaniu ochrony dziedzictwa odgrywa Komisja Europejska, która od 1986 roku finansuje badania wspierające wszelkie aspekty tej ochrony w ramach kolejnych Programów Ramowych Badań i Rozwoju. W ciągu sześciu zakończonych Programów Ramowych wsparcie finansowe uzyskało łącznie 70 projektów badawczych. Obecny 7. Program Ramowy realizowany w latach 2007-2014 utrzymał badania nad ochroną dziedzictwa wśród priorytetów badawczych. Po raz pierwszy sfinansowano w tej dziedzinie duży zintegrowany projekt poświęcony ocenie zagrożeń, aspektom ekonomicznym i strategiom zapobiegawczym służącym zrównoważonej ochronie dziedzictwa kulturowego w czasach zmiany klimatu, realizowany w latach 2009 – 2014.
Wielkie znaczenie, jakie rządy europejskie przywiązują do badań nad dziedzictwem znalazło odzwierciedlenie w podjętej w grudniu 2009 decyzji Rady Konkurencyjności Rady Europy o powołaniu nowej Wspólnej Inicjatywy Programowej ‘Dziedzictwo Kultury a Zmiana Globalna: nowe wyzwanie dla Europy’. Odnosząc się do tej decyzji Komisja Europejska wydała w kwietniu 2010 zalecenie, w którym uznaje, że globalna zmiana klimatu może prowadzić do nieodwracalnych zniszczeń i strat zasobów dziedzictwa kulturowego i wzywa kraje europejskie do stworzenie wspólnej wizji, współpracy i koordynacji badań, które pomogłyby w zachowaniu dziedzictwa, do opracowania wspólnej strategii badawczej na poziomie Unii oraz do utworzenia sieci ośrodków badawczych pracujących w tej dziedzinie.
Przytoczone dokumenty Rady Europy i Komisji Europejskiej odzwierciedlają niepokój krajów członkowskich, że dobra reputacja Europy w dziedzinie nowoczesnej ochrony dziedzictwa opiera się na osiągnięciach przeszłości. Natomiast dzisiaj sektor ten wymaga nowego strategicznego wsparcia w skali ogólnoeuropejskiej, aby stawić czoła nowym wyzwaniom. Należy do nich przede wszystkim zmiana klimatu, która wpłynie na takie parametry środowiska jak temperatura, opady, warunki wilgotnościowe w powietrzu i glebie, poziom wód gruntowych i w morzach, oraz ekstremalne zjawiska klimatyczne, jak gwałtowne burze i powodzie. Innym wyzwaniem jest narastająca presja rządów i społeczeństw Europy, aby jak najszerszej udostępniać i wykorzystywać dziedzictwo, również do wzrostu ekonomicznego. Konsekwencją takiego podejścia jest często dostosowanie warunków w użytkowanych obiektach zabytkowych i muzeach do wymogów współczesnego komfortu, niekorzystnie oddziałujących na zgromadzone dzieła sztuki. Brak wiedzy i szerokiej świadomości zagrożeń powoduje zachwianie fundamentalnej zasady, że wykorzystujemy dziedzictwo nie tylko dla siebie, ale mamy obowiązek przekazania go naszym potomkom. Kolejnym wyzwaniem jest wypracowanie energooszczędnych strategii ochrony dziedzictwa, co oprócz waloru ekonomicznego posiada aspekt ekologiczny i etyczny.
Aby stawić czoła opisanym wyzwaniom i zagrożeniom, Komisja Europejska zainicjowała w 2008 roku projekt NET HERITAGE „Europejska sieć dotycząca programu badań w dziedzinie ochrony materialnego dziedzictwa kultury”. NET-HERITAGE jest projektem typu ERA-NET, którego celem jest określenie priorytetów badawczych Unii w danej dziedzinie, koordynacja badań realizowanych na poziomie krajowym i regionalnym, wymiana dobrych praktyk, jak również opracowanie optymalnych programów edukacyjnych. W projektach typu ERA-NET biorą udział instytucje publiczne odpowiedzialne za finansowanie lub zarządzanie badaniami, takie jak ministerstwa, komitety naukowe, akademie, agencje, narodowe organizacje badawcze. W projekcie NET-HERITAGE bierze udział 15 instytucji z 14 krajów europejskich, a Polskę reprezentuje Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

III. Wybór kierunków badawczych ważnych z punktu widzenia badań nad ochroną dziedzictwa i praktyki konserwatorskiej

Celem głównego zadania projektu NET-HERITAGE “Strategiczne działania koordynujące programy naukowo-badawcze dotyczące ochrony materialnego dziedzictwa kulturowego” jest określenie najważniejszych priorytetów i tematów badawczych pozwalających na zrównoważone i skoordynowane podejście do ochrony materialnego dziedzictwa kulturowego w krajach Unii Europejskiej. Zadaniem kierowało Ministerstwo Edukacji, Szkolnictwa Wyższego i Nauki Włoch, które powołało panel ekspertów do opracowania wstępnej propozycji priorytetów badawczych. Propozycja ta stała się przedmiotem konsultacji we wszystkich krajach uczestniczących w projekcie. Konsultacji miały dokonać krajowe panele ekspertów powołane przez Ministerstwa i inne instytucje finansujące badania nad dziedzictwem będące partnerami projektu.
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego powołało polski Panel Ekspertów, który zebrał się w Warszawie 14 maja 2009, aby przedyskutować włoską propozycję. W skład Panelu weszli:

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Uczelnie kształcące konserwatorów

Inne instytucje naukowe

Instytucje korzystające z wyników badań

Eksperci wprowadzili poprawki do dokumentu opracowanego przez kierownika zadania oraz uzupełnili go o priorytety ważne z punktu widzenia badań prowadzonych w Polsce. Drugim zadaniem krajowych paneli ekspertów było przyznanie ocen punktowych priorytetom badawczym opracowanym w ramach projektu. Każdemu tematowi badawczemu należało przypisać ocenę od 1 do 5 w trzech kategoriach: 1) Zapotrzebowanie – ocena luk badawczych w dziedzinie ochrony materialnego dziedzictwa kulturowego; 2) Potencjał – możliwość przeprowadzenia badań w danym temacie; 3) Jakość naukowa – oryginalność proponowanych badań i wkład do istniejącego stanu wiedzy. Zgodnie z wytycznymi kierownika zadania, tematami priorytetowymi mogły stać się tylko tematy, które na poziomie europejskim zdobędą ocenę 4 – 5 w kategorii zapotrzebowanie. W czasie zebrania polskiego Panelu Ekspertów w Warszawie przeprowadzono dyskusję, w wyniku której wybrano priorytety najistotniejsze z punktu widzenia potrzeb badawczych w Polsce, krajowego potencjału badawczego i jakości naukowej.
We wrześniu 2010 Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego otrzymało pełną informację o wynikach głosowań pozostałych krajowych paneli ekspertów w państwach uczestniczących w projekcie. Kierunki badań, które zostały uznane za ważne dla ochrony dziedzictwa i praktyki konserwatorskiej w Polsce, w znacznym stopniu pokrywały się z wynikami głosowań w pozostałych krajach europejskich. Stanowią one trzon wymienionych poniżej priorytetów badawczych wspierających ochronę materialnego dziedzictwa kulturowego, uznanych za kluczowe dla Polski przez Krajowy Panel Ekspertów Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Niemniej pojawiły się 3 kategorie priorytetów, które wymagały dyskusji Krajowego Panelu Ekspertów:
Kategoria 1 - priorytety badawcze uznane za kluczowe dla Polski przez Krajowy Panel Ekspertów, ale niewyłonione przez projekt Net-Heritage jako priorytety ogólnoeuropejskie
Kategoria 2 - priorytety badawcze dodane później do pierwotnej listy przez koordynatora projektu Net-Heritage i wyłonione przez ten projekt jako priorytety ogólnoeuropejskie, ale nierozpatrywane przez Krajowy Panel Ekspertów
Kategoria 3 - priorytety badawcze dodane do pierwotnej listy przez Krakowy Panel Ekspertów jako kluczowe dla Polski, ale nierozpatrywane w ramach procedur projektu Net- Heritage.
Krajowy Panel Ekspertów zebrał się w tej sprawie 12 października 2010 w Warszawie. Po szczegółowej dyskusji członkowie Panelu ustalili ostateczną listę priorytetów przytoczoną w części IV niniejszego raportu. Ważną decyzją Panelu było wprowadzenie priorytetów badawczych związanych z udostępnianiem zasobów dziedzictwa społeczeństwu z zachowaniem wymogów bezpieczeństwa i ochrony, które nie znalazły się w propozycji europejskiej. Tymczasem ten obszar badawczy ma kluczowe znaczenie dla ochrony dziedzictwa w świetle narastającej presji, aby jak najszerszej udostępniać i wykorzystywać zabytki, również dostosowując warunki w użytkowanych obiektach zabytkowych i muzeach do wymogów współczesnego komfortu. Ponadto wprowadzono liczne poprawki redakcyjne, podjęto decyzje o scaleniu pokrewnych priorytetów, zadbano o podobny poziom szczegółowości sformułowań i przejrzysty podział priorytetów między obszary tematyczne.

IV. Priorytety badawcze wspierające ochronę materialnego dziedzictwa kulturowego wyłonione przez projekt NET-HERITAGE oraz uznane za kluczowe dla Polski przez Krajowy Panel Ekspertów Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

1. OBSZAR BADAŃ „PRZEMIANY’

Przemiany w materiałach i obiektach zabytkowych, pogłębione zrozumienie mechanizmów ich starzenia się i niszczenia powodowanych przez czynniki środowiska

1.1 Oddziaływanie czynników środowiskowych na materiały i złożone obiekty zabytkowe.

1.2 Degradacja materiałów niestabilnych chemicznie

1.3 Nieinwazyjne instrumenty i metody do diagnozy i monitorowania.


2. OBSZAR BADAŃ „ZAPOBIEGANIE”

Zapobieganie niszczeniu zasobów dziedzictwa wywołanemu czynnikami środowiska i udostępnianiem tych zasobów społeczeństwu

2.1 Nowe i ulepszone materiały, techniki i procedury służące ochronie i konserwacji zasobów dziedzictwa: rozwój i ocena przydatności

2.1.1 Opracowanie i wdrożenie do praktyki ekonomicznych, energooszczędnych, łatwych w obsłudze systemów służących kontroli warunków środowiska wewnątrz muzeów i budowli zabytkowych, oraz procedur pielęgnacji i zapobiegania zniszczeniom.

2.1.2 Opracowanie nowych lub ulepszonych materiałów i technik służących ochronie, ekspozycji, konserwacji i restauracji zabytków, uwzględniających kryteria trwałości, minimalnej ingerencji, odwracalności zabiegu, jego zgodności technologicznej z materiałem zabytku i możliwości ponownego powtórzenia zabiegu.

2.1.3 Zapobieganie wpływowi zmian warunków hydrogeologicznych na stan zachowania budowli zabytkowych

2.2 Innowacyjne propozycje identyfikacji, konserwacji i ochrony współczesnych materiałów artystycznych oraz wykonanych z nich obiektów.

2.3 Strategie długotrwałego przechowywania zasobów cyfrowych z obszaru kultury.

2.4 Strategie ochrony dziedzictwa przemysłowego.


3. OBSZAR BADAŃ „UDOSTĘPNIANIE”

Udostępnianie zasobów dziedzictwa społeczeństwu z zachowaniem wymogów bezpieczeństwa i ochrony

3.1 Bezpieczne materiały i techniki ekspozycji obiektów dziedzictwa, ich przechowywania, przenoszenia, pakowania i transportu, wraz z systemami monitorowania i wytycznymi w tej dziedzinie.

3.2 Opracowanie technik wspierających rozpoznawanie falsyfikatów lub obiektów skradzionych, wraz z odpowiednimi bazami danych.

3.3 Zalecane strategie i techniki udostępniania dziedzictwa w postaci cyfrowej.

V. Przewidywane rezultaty wspierania badań w powyższych obszarach w Polsce

Najważniejszym rezultatem wspierania badań w powyższych obszarach w Polsce będzie polepszenie ochrony zasobów polskiego dziedzictwa narodowego poprzez umożliwienie transferu nowoczesnych technologii i procedur do firm konserwatorskich oraz instytucji zarządzających dziedzictwem kulturowym. Realizacja badań w podstawowych obszarach powinna przynieść następujące szczegółowe efekty:

Niezwykle istotnym efektem wspierania badań nad ochroną dziedzictwa będzie rozwój potencjału badawczego Polski w tej dziedzinie badań oraz pokonanie istniejących obecnie barier pomiędzy poszczególnymi sektorami ochrony dziedzictwa. Z jednej strony są to muzea, biblioteki, archiwa, właściciele lub opiekunowie obiektów zabytkowych, z drugiej zaś szkoły wyższe i instytuty badawcze.
Badania umożliwią szerokie udostępnienie społeczeństwu zasobów polskiego dziedzictwa narodowego przy równoczesnym zapewnieniu ich ochrony poprzez wykorzystanie nowoczesnych rozwiązań i technologii do tworzenia narzędzi i strategii opartych na wiedzy. W wymiarze ekonomicznym skutkiem badań będzie rozwój przemysłów kultury i turystyki kulturalnej, co przyczyni się do zrównoważonego rozwoju regionów oraz zwiększenia zatrudnienia i zamożności w lokalnych społecznościach.



powrót