Ochrona cmentarzy i grobów polskich za granicą. Działania MKiDN

 

Ukraina, Mołdawia, Chorwacja, Francja, Belgia – w tych krajach w 2016 r. przeprowadzono prace konserwatorskie na zabytkowych cmentarzach i grobach polskich, finansowane ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Najwięcej - 13 nagrobków – poddano konserwacji na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.

 

Finansując projekty związane z ochroną zabytkowych cmentarzy i nekropolii wojennych poza granicami Polski, MKiDN podkreśla ich znaczenie jako ważnego elementu dziedzictwa kulturowego. Środki przeznaczone na te prace pochodzą z funduszy własnych Departamentu Dziedzictwa Kulturowego i Strat Wojennych MKiDN oraz z Programu Ministra KiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”.

Cmentarz Łyczakowski we Lwowie

Kompleksowe prace konserwatorskie na Cmentarzu Łyczakowskim, jednej z najstarszych europejskich nekropolii, założonej w 1786 roku, prowadzone są od 8 lat. W tym roku konserwacji poddano nagrobki: Antoniego Czuczawy, Karola Brzozowskiego, Urszuli Głogowskiej, Emanuela Ilskiego, rodziny Kociubowych, rodziny Matiejewych, rodziny Manugiewiczów, rodziny Józefa Miączyńskiego, Rozalii z Gross-Rypińskich Mieleniewskiej, rodziny Ziętkiewiczów, Wojciecha Kętrzyńskiego, Artura Milikowskiego oraz Konstantego Juliana Ordona. Wśród nich na szczególna uwagę zasługują: pomnik nagrobny Juliana Konstantego Ordona - wykonany przez Juliana Markowskiego według projektu Tadeusza Barącza, wyjątkowej urody upamiętnienie córek gen. Józefa Miączyńskiego - jedno z pierwszych wykonanych we Lwowie dzieł znakomitego rzeźbiarza Parysa Filippiego czy też przywrócenie i konserwacja pierwotnej płyty z grobu dyrektora Ossolineum Wojciecha Kętrzyńskiego i jego żony.

Prace konserwatorskie na tej nekropolii, finansowane ze środków Programu Ministra KiDN, prowadzone są przez Fundację Dziedzictwa Kulturowego, we współpracy z Zarządem Ochrony Środowiska Historycznego Lwowskiej Rady Miejskiej, Dyrekcją „Muzeum – Cmentarz Łyczakowski”. Konserwacja nagrobków realizowana jest przez zespoły polsko-ukraińskie, z udziałem – ze strony polskiej – konserwatorów dzieł sztuki o specjalizacji konserwacja kamienia, a ze strony ukraińskiej – artystów plastyków z wieloletnim stażem konserwatorskim. O wyborze zabytków decyduje wspólna, polsko-ukraińska komisja ekspertów, w której również uczestniczą przedstawiciele MKiDN. Pod uwagę brane są przede wszystkim kryteria: historycznej roli zmarłej osoby, wartości artystycznej nagrobka oraz techniki, w jakiej został wykonany.

Ukraina: Drohobycz, Zborów, Łopatyn, Mościska

Na Ukrainie polscy specjaliści pracowali w tym roku także w Drohobyczu - na cmentarzu katolickim przy ul. Truskawieckiej. Na tej XVIII-wiecznej nekropolii znajdują się groby polskie, ukraińskie i austriackie. Pochowano tutaj między innym przedstawicieli drohobyckiej elity i osoby zasłużone dla historii miasta. Chociaż nekropolia stanowi dowód wielokulturowości Drohobycza, od wielu dziesięcioleci niekonserwowana, ulegała dewastacji. Nagrobki były niszczone przez czas i wandali. Od 2013 Fundacja Niepodległości, dzięki finansowemu wsparciu MKiDN, podejmuje w Drohobyczu prace remontowe i konserwatorskie, mające na celu zabezpieczenie uszkodzonych nagrobków.

Z kolei Fundacja Mosty podjęła się renowacji kwatery wojskowej i renowacji kaplicy – mauzoleum żołnierzy poległych podczas I wojny światowej i w latach 1919-1920 w Zborowie. Projekt finansowany był w ubiegłym roku z funduszy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, a w roku 2016 z Programu Ministra KiDN.

Ta sama fundacja prowadzi również prace konserwatorskie niezwykle cennego nagrobka na cmentarzu w Łopatynie. Pomnik gen. Józefa Dwernickiego to jeden z najważniejszych zabytków związanych z polskim wojskiem i powstaniami narodowymi, zlokalizowanych na terenie Ziemi Lwowskiej. Gen. Dwernicki, dowódca kawalerii w powstaniu listopadowym, po emigracji we Francji powrócił do kraju w 1848 roku i osiadł we Lwowie. Letnie miesiące spędzał w Łopatynie w pałacu Adama hr. Zamoyskiego; tam zmarł 23 listopada 1857 roku.

Z funduszy Programu Ministra KiDN korzystało również Stowarzyszenie Przyjaciół Mościsk i Kresów Wschodnich, które podjęło się prac konserwatorskich przy dwóch nagrobkach na cmentarzu w Mościskach.

Mołdawia, Chorwacja, Francja, Belgia

W tym roku polscy konserwatorzy zabytków byli obecni także w Mołdawii. Dzięki funduszom z Programu Ministra KiDN, staraniem Towarzystwa Opieki nad Zabytkami pracom konserwatorskim poddano groby polskie na cmentarzach w Kiszyniowie i Raszkowie.

Z kolei w chorwackim Rovinju oraz na pobliskiej Wyspie Świętej Katarzyny 27 i 28 września br. odbyły się uroczystości upamiętniające rocznice: 170. urodzin i 90. śmierci Ignacego hr. Korwin-Milewskiego, mecenasa sztuki i kolekcjonera. W jego zbiorach znajdowały się obrazy m.in. Aleksandra Gierymskiego, Jana Matejki, Józefa Chełmońskiego, Anny Bilińskiej czy Jacka Malczewskiego, a wśród niech dzieła tak znakomite jak Stańczyk, Święto trąbek i Babie lato oraz zbiór 16 autoportretów malarzy związanych z tzw. szkołą monachijską, który powstał na zamówienie hrabiego. Z liczącego ponad 200 dzieł zbioru, największa część trafiła później do Muzeum Narodowego w Warszawie. Współorganizatorem obchodów upamiętniających Milewskiego było Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ambasada RP w Zagrzebiu oraz Muzeum Narodowe w Warszawie. Odsłonięty został odrestaurowany nagrobek Milewskiego na cmentarzu w Rovinju oraz tablica pamiątkowa na ścianie jego dawnej rezydencji na wyspie świętej Katarzyny.

Polscy konserwatorzy pracowali również we Francji. Fundacja Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego TERPA podjęła się konserwacji nagrobka rodziny Babińskich na podparyskim cmentarzu Les Champeaux w Montmorency. Spoczywający w tym grobie Józef Babiński, znany lekarz neurolog, był pionierem neurochirurgii. Realizację projektu wspierało Towarzystwo Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji. Spośród wielu miejsc we Francji, gdzie spoczywają Polacy, cmentarz Les Champeaux to jedna z najbardziej „polskich” nekropolii. Montmorency w XIX wieku było jednym z ośrodków Wielkiej Emigracji, a dla wielu Polaków stało się miejscem ostatniego spoczynku.

Na cmentarzu Ixelles w Brukseli - jednej z ważniejszych nekropolii Belgii, gdzie spoczywają prochy znanych postaci ze świata polityki, nauki i sztuki - pochowany jest polski pianista i kompozytor Józef Wieniawski. Grób zdobi alegoria Muzyki (Euterpe) i medalion z portretem Józefa Wieniawskiego, wykonany w 1913 r. przez Hendricka Joosa, rzeźbiarza i ucznia kompozytora. W 2016 r. staraniem Towarzystwa Muzycznego im. Henryka Wieniawskiego grób artysty został poddany pracom konserwatorskim, sfinansowanym ze środków MKiDN.

Rejestracja i dokumentacja cmentarzy i zabytkowych grobów

Departament Dziedzictwa Kulturowego i Strat Wojennych w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego prowadzi rejestrację i dokumentację cmentarzy i zabytków sepulkralnych. Prace inwentaryzacyjne oraz konserwatorskie na cmentarzach cywilnych poza granicami kraju rozpoczęto już w 1992 roku. W archiwum Departamentu przechowywane są karty inwentaryzacyjne, zdjęcia, ekspertyzy i dokumentacje konserwatorskie, materiały archiwalne. Osobną kwestią jest rejestr miejsc pamięci poza krajem, prowadzony w ubiegłych latach przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, której kompetencje związane z działaniami realizowanymi za granicą od 1 sierpnia br. przejęło MKiDN. Obie te bazy danych przygotowywane są obecnie do udostępnienia online.

Prace porządkowe

Równie ważnym zadaniem, oprócz inwentaryzacji, są prace porządkowe na cmentarzach poza krajem, uwrażliwianie młodego pokolenia na kwestie ochrony dziedzictwa kulturowego, rozumianego jako wspólne dziedzictwo państw – sukcesorów dawnej Rzeczpospolitej. Jednym z projektów dofinansowywanych w ramach Programu Ministra jest społeczna akcja zainicjowana przez wrocławskie Studio Wschód, „Mogiłę pradziada ocal od zapomnienia”, skierowana do uczniów dolnośląskich szkół, zachęcająca, aby włączyli się do ratowania polskich nekropolii pozostawionych za wschodnią granicą.

Upamiętnianie

1 listopada kilkadziesiąt tysięcy białych i czerwonych zniczy zapłonie we Lwowie w ramach 13 akcji Światełko Pamięci dla Cmentarza Łyczakowskiego. Znicze roznosić będą setki wolontariuszy ze Lwowa i z Polski. Akcja odbywa się rokrocznie od 2004 roku, gdy dziesięć dziewcząt z Radia Lwów rozpaliło 500 zniczy. Białe i czerwone znicze pochodzą ze zbiórek społecznych a w ubiegłych latach kupowane były także ze środków Konsulatu Generalnego RP we Lwowie oraz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. W tym roku zakup zniczy dofinansowało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

powrót